واژه «کتاب» در قرآن
شنبه، ۲ دی ۱۴۰۲
واژه «کتاب» در قرآن
قرآن کریم برای کتب آسمانی و نیز برای سخن مکتوب، ارزش و اهمیت فوق العاده‌ای قائل شده است یا برای مثال، بیان می‌کند که خداوند برای موسی بن عمران انواع و اقسام مواعظ و تشخیص هر چیزی را در «الواحی» نوشته بود که در طور سینا به او داده شد:[1] «و بیقین به موسى کتاب (تورات) دادیم»؛[2] «و به او، کتاب و حکمت و تورات و انجیل، مىآموزد»؛[3]«و کتاب [خدا] و فرزانگى به آنان بیاموزد»[4]همچنین قرآن کریم یهودیان را «اهل الکتاب» معرفی می‌نماید تا بیانگر این ارزش باشد که آن‌ها کسانی هستند که از قبل، وحی الهی را به صورت مکتوب دریافت کرده‌اند.
واژه «کتاب» گاه به معنای مصدری (نوشتن) و گاه به معنای اسم مفعول (مکتوب: نوشته شده) به کار رفته است،[5] و هر دو معنا در ارتباط با قرآن کریم صادق است؛ زیرا قرآن باید در کاغذها نوشته شود و هم اینکه در لوح محفوظ نوشته شده است؛ و نیز ممکن است اشاره به نوشتن شأنی باشد؛ یعنی چیزی که شایستة نوشتن است.
یکی دیگر از معانی واژة «کتاب»، جمع است؛ یعنی به این لحاظ، قرآن را «کتاب» خوانده‌اند که انواع دانش‌ها و خبرها و قصه‌ها، در این کتاب آسمانی جمع شده است؛[6] از این رو در سورة ص آیة 29 می‌خوانیم: «کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ...؛ کتابی که به تو نازل کردیم...» همچنین در آیة سوم از سورة آل‌عمران آمده است: «نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ...؛ [خدا] بر تو [این] کتاب را به حق فرو فرستاد.»
معانی دیگر این واژه در قرآن عبارت‌اند از:
ـ نامه عمل: «وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کِتَاباً یَلْقَاهُ مَنشُوراً اقْرَأْ کِتَابَکَ کَفَى بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً؛[7] نامه (اعمالى) براى او بیرون مىآوریم که آن را گشوده مىیابد.(و به او گفته مىشود:) نامهات را بخوان! امروز، حسابرسى خودت بر [اى] تو کافى است.»
ـ نامه نوشته شده: «اذْهَب بِکِتَابِی هذَا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ...؛[8] این نامه مرا ببر و به سوى آنان بیفکن»
ـ لوح محفوظ: «...وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ؛[9] و هیچ تر و هیچ خشکى نیست جز اینکه در کتاب روشنگر (علم خدا ثبت) است.»
ـ قضا و قدر الهی: «لَوْلاَ کِتَابٌ مِنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیَما أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ؛[10] اگر قبلاً از جانب خدا مقرر نشده بود، (که بدون ابلاغ کیفر ندهد،) بخاطر آنچه (از اسیران) گرفتید، حتماً عذاب بزرگى به شما مىرسید.»
ـ سند قانونی (سند حرّیت): «...وَالَّذِینَ یَبْتَغُونَ الْکِتَابَ مِمَّا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً؛[11] کسانى که خواستار (قرارداد آزادى =) مُکاتبه هستند، پس با آنان (قرارداد) مُکاتبه ببندید» و جز این‌ها.
در روش تحلیل محتوا، بسامد رخدادها بیانگر اهمیت آن رخدادهاست.
تحلیل محتوایی قرآن نشان می دهد که لفظ کتاب به اشکال مختلف و با معانی لفظی و اصطلاحی 255 بار در قرآن تکرار شده است،
مانند و کتاب 3 بار،
الکتاب 163 بار،
بالکتاب 4 بار،
بکتاب 3 بار،
بکتابکم 1 بار،
بکتابی 1 بار،
کتاب 47 بار،
کتابا 12 بار،
کتابک 1 بار،
کتابنا 1 بار،
کتابه 5 بار،
کتابها 1 بار،
کتابهم 1 بار،
کتابیه 2 بار،
لکتاب 1 بار،
و الکتاب 8 بار،
و باالکتاب 1 بار
از بسامد زیاد واژه کتاب می توان به اهمیت والای آن پی برد.
پی نوشت ها:
[1] . اعراف / 145.
[2] . بقره / 87.
[3] . آل عمران / 9 و 48.
[4] . آل عمران / 164.
[5] . التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، واژة «کـ ت ب».
[6] . الاتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 171.
[7] . اسراء / 13، 14.
[8] . نمل / 28.
[9] . انعام / 59.
[10] . انفال / 68.
[11] . نور / 33.